روش های کاهش رفتار پرخطر کودکان و نوجوانان

کودکان و نوجوانان کشور ما ، با مخاطراتی روبرو هستند که سلامت روانی و اجتماعی ایشان را تهدید می کند. از جمله این مخاطرات ، رفتارهای پرخطر و آسیب های اجتماعی است که همه ما باید کوشش کنیم  با شناخت دقیق و روزآمد این مخاطرات و با آگاهی از راهکارهای مراقبت از کودکان و نوجوانان در برابر این مخاطرات ، زمینه مصونیت بخشی ایشان را فراهم کنیم. در این یادداشت کوشش می کنم تا توضیح دهم چگونه می توانیم از بروز رفتارهای پرخطر در بین کودکان و نوجوانان، پیشگیری کنیم و نقش یک « مددکار » را برای ایشان داشته باشیم.

    توصیه های عمومی :

1)کودکان و نوجوانان را بشناسیم: فرزندان ما به تناسب رشد جسمی و سنی شان ، تغییرات روانی و اجتماعی گوناگونی را پشت سر می گذارند. نخستین قدم برای کمک به کودکان و نوجوانان این است که این تغییرات را به خوبی بشناسیم و به تناسب آن ، سبک و شیوه های ارتباط با فرزندان ، دانش آموزان و کودکان و نوجوان را طراحی ، اصلاح و بهبود ببخشیم.

2)خطرات و عوامل مخاطره آمیز کودکان و نوجوانان را شناسایی کنیم. به همان اندازه که نگران بیماری ها و مخاطرات سلامت جسمی فرزندان مان هستیم ، باید توجه داشته باشیم و دقت کنیم که چه خطراتی سلامت روانی اجتماعی آنان را تهدید می کند و از کنار این خطرات ، به سادگی و آسانی عبور نکنیم. فرزندان ما ،                   بویژه در دوره نوجوانانی ، هیجان خواه ، کنجکاو و با تغییرات خلقی و عاطفی گسترده ای هستند و به همین دلیل ، گرایش های مخاطره آمیز ممکن است در ایشان وجود داشته باشد. در این زمینه ، خانواده ها به هشدارهایی که از طرف دستگاه های مسوول ، در مورد رفتارهای پرخطر نوجوانان اعلام می شود ، توجه نمایند.

3)نشانگان خطر در کودکان و نوجوانان را بشناسیم. رفتارهای پرخطر و آسیب های اجتماعی نیز مانند بیماری ها ، از طریق علایم و نشانگان ، قابل شناسایی هستند که اگر به این نشانگان دقت کنیم می توانیم هم بموقع پیشگیری کنیم و هم در صورت بروز ، مداخله سریع داشته باشیم. تغییرات خلقی و علایم رفتاری ، از جمله آشکارترین این نشانگان هستند که خانواده ها می توانند با مشورت مدرسه و کارشناسان و متخصصان ، این علایم خطرپذیری را شناسایی و پیگیری نمایند.

4)سلامت روانی اجتماعی کودکان و نوجوانان را تقویت کنیم. شواهد نشان می دهند ، کودکان و نوجوانانی که از آگاهی خوبی نسبت به خود برخوردارند ، به توانایی ها و قوت های خود باور دارند ، از عزت و کرامت نفس برخوردارند ، دارای توانایی حل مساله و تصمیم گیری هستند ، معاشرت های اجتماعی سالم و صحیحی دارند ، هیجانات و عواطف خود را کنترل می کنند و از محیط و جو مناسب ، همدلانه و حمایتگرانه ای برخوردار هستند ، قادرند که مواجهه موثری با رفتارهای پرخطر داشته باشند و در رویدادهای مخاطره آمیز و ناگوار ، تاب آوری داشته باشند.

5)مهارت های خودمراقبتی را در بین کودکان و نوجوانان ، ترویج و تقویت کنیم. کودکان و نوجوانان ، حتی در صورتی که دارای سلامت روانی اجتماعی بالا باشند و از محیط حمایتگرانه ای برخوردار باشند ،  باز هم بی نیاز از مهارت های خودمراقبتی نیستند. باید بکوشیم که این مهارت ها را در بین کودکان و نوجوانان ، ترویج کنیم. یک نمونه از مهم ترین این مهارت ها ، مهارت « نه گفتن » است. فرزندان ما  باید قادر باشند  در برابر فشار همسالان شان و یا در سایر زمینه ها و موقعیت های مخاطره آمیز و آسیب های اجتماعی ، بتوانند از خود مراقبت نمایند و با جرات « نه » بگویند.

6)نحوه اقدام در « فوریت های اجتماعی » را بشناسیم. در مواردی ممکن است خانواده ها با رفتار پرخطری در فرزندان شان روبرو شوند و نشانه هایی از خطر را در ایشان ببینند. آنچه در این رویدادها و موقعیت ها ،         اهمیت دارد این است که خانواده با حمایت های روانی اجتماعی مورد نیاز و نیز ظرفیت ها و حمایت های اجتماعی موجود در این زمینه ، آشنا باشد و بتواند از این حمایت ها ، برای مداخله بموقع و موثر استفاده نماید.          توصیه می شود خانواده ها در این گونه موارد ، با مدرسه مشورت نمایند و ضمن آگاه ساختن مدرسه از وضعیت فرزند خود ، برای کمک به فرزندشان ، توصیه های لازم را کسب نمایند.

توصیه هایی به والدین :

1.به سبک زندگی فرزندان مان توجه کنیم.  این بسیار اهمیت دارد که بدانیم و توجه کنیم که فرزندان ما چه اولویت هایی دارند؟ از چه کالاهای فرهنگی و از چه رسانه هایی استفاده می کنند؟ نوع پوشش ایشان چگونه است؟ چه ارزش ها و چه الگوهایی دارند؟ به خاطر داشته باشیم که در مقایسه با دهه های گذشته ، نقش و اهمیت عوامل مرتبط با سبک زندگی(نامناسب) در گرایش کودکان و نوجوانان به رفتارهای پرخطر، بیشتر شده است.

2.با مدرسه ، هماهنگ و همکار باشیم. مدارس ، بطور مستمر از طریق کتاب ها و برنامه های درسی خود  تلاش می کنند تا خودمراقبتی را به دانش آموزان بیاموزند. هرچقدر خانواده ها ، ارتباط مستمر و هماهنگی با مدارس داشته باشند ، بهتر می توانند در تقویت و تحکیم آموزش های خودمراقبتی و پیشگیری از  رفتارهای پرخطر در بین فرزندان ، کمک نموده و موثر باشند.

3.به سبک فرزندپروری مان دقت کنیم. گزارش ها نشان می دهند ، والدینی که در کنار حمایت از فرزندان شان ، انتظارات و قواعدی را برای آنان تشریح می کنند و بر رعایت آن نظارت می کنند ، در مقایسه با آن دسته از والدینی که تنها حمایت می کنند و نظارت بر رفتار فرزندان شان ندارند و یا آن دسته که تنها بر رعایت انتظارات و قواعد شان پافشاری می کنند و حمایتی از فرزندان شان بعمل نمی آورند ، الگوی مناسب تری برای  فرزندپروری هستند.

4.سلامت معنوی فرزندان مان را تقویت کنیم. سلامت ، اکنون در اغلب اسناد مهم دانشگاهی و نیز سازمان های ملی ، منطقه ای و جهانی ، دارای 4 بعد خوانده می شود. جسمی ، روانی ، اجتماعی و معنوی. سلامت معنوی می تواند نقش اثرگذار و تعیین کننده ای در بهبود وضعیت سایر ابعاد سلامت داشته باشد. هرچقدر بکوشیم که گرایش های دینی و سبک زندگی دینی را در فرزندان مان تقویت کنیم ، مهم ترین زمینه و ظرفیت را برای خویشتنداری ایشان در برابر رفتارهای پرخطر و آسیب های اجتماعی فراهم می کنیم.

5.رفتارهای پرخطر فرزندان مان را جدی بگیریم. نکته ای که بسیار حائز اهمیت می باشد این است که به خاطر داشته باشیم ، رفتارهای پرخطر ممکن است هر کودک یا نوجوانی را تهدید کند. فرقی نمی کند که چه وضعیت تحصیلی دارند و یا وضعیت فردی ، خانوادگی و اجتماعی آنان چگونه است. اگرچه ،سلامت روانی اجتماعی و خانوادگی فرد ، نقش مهمی در محافظت از کودکان و نوجوانان دارد ، اما در عین حال ، بدلیل عوامل گوناگونی که در خطرپذیری فرد موثر هستند ، همچنین بدلیل ویژگی های دوره نوجوانی و نیز ماهیت رفتارهای پرخطر ، هر کودک و نوجوانی را ممکن است دچار مخاطره نماید و به همین دلیل ، لازم است که خانواده ها ، در این زمینه هشیار باشند.

            توصیه هایی به همکاران و مدارس :

1) عوامل محافظ و مخاطره آمیز دانش آموزان را بشناسیم. یکی از مهم ترین قدم ها این است که بدانیم چه عوامل فردی ، مدرسه ای ، خانوادگی ، اجتماعی ، فرهنگی و محیطی می تواند منجر به مصونیت بخشی دانش آموزان شود. همچنین این که دانش آموزان مدرسه ما با چه مخاطراتی در مدرسه ، خانواده و محله روبرو هستند و چگونه می توان این مخاطرات را کنترل کرده و کاهش داد. چنین شناختی می تواند به ما در ترسیم دقیق نقشه عوامل مخاطره آمیز و محافظت کننده دانش آموزان در مدرسه منجر شود. این نقشه می تواند مبنای برنامه ریزی های پیشگیرانه ما در مدرسه قرار گیرد.

2)از اولیاء و جامعه محلی کمک بگیریم. ما به تنهایی قادر به محافظت و مراقبت از دانش آموزان در برابر آسیب های اجتماعی نیستیم. هر چقدر میزان هماهنگی ما به خانواده و محله ، بیشتر باشد ، موفقیت و تاثیرگذاری بیشتری در این زمینه خواهیم داشت. برای این منظور ، جلسات انجمن اولیاء و مربیان و یا دیگر فرصت هایی که برای گفتگو با خانواده ها و نیز نهادها و معتمدان محلی داریم ، می تواند زمینه ای برای حمایت جویی جهت پیشگیری از آسیب های اجتماعی در بین دانش آموزان باشد.

3) از همه ظرفیت ها و دارایی های مدرسه استفاده کنیم. مدرسه ، ظرفیت ها و دارایی های مختلفی دارد.  

هر یک از این فرصت ها می توانند به ما در ترویج پیام های پیشگیری کمک کنند. از چند دقیقه صحبت و سخنرانی برای دانش آموزان و  درج یک پیام پیشگیرانه بر روی تابلوی اعلانات مدرسه تا طراحی و اجرای یک پروژه آموزشی ، فرهنگی و مراقبتی ، هر یک می تواند در پیشگیری از آسیب های اجتماعی و رفتارهای پرخطر ، سهم و کارکرد داشته باشد.

4) جو مدرسه و کلاس درس را جدی بگیریم.  شواهد نشان می دهند که هر چقدر مدرسه و کلاس درس ازجو صمیمانه وهمدلانه ای برخوردار باشد، دانش آموزان از تاب آوری بیشتری در برابر رفتارهای پرخطر برخوردار خواهند بود و میزان پیوند آنان با مدرسه بیشتر می شود. کودکان و نوجوانان، در مدرسه و کلاس درس، باید احساس کنند مدرسه و اولیاء آن، ضمن بیان دقیق انتظارات و قواعد ، به مشکلات و نظرات آنان گوش می کنند و برای یافتن راه حل به آنان کمک می کنند ، جو صمیمانه و مهربان را پیاده می کنند، از مشارکت دانش آموزان حمایت می کنند و شیوه ای رشد دهنده و حمایتگرانه را دنبال می کنند.

5) فنون کلاسداری را تقویت کنیم. وضعیت تحصیلی و تربیتی دانش آموزان، با شیوه های ما در کلاس داری ، ارتباط عمیقی دارد. وضعیت تحصیلی و تربیتی کودکان و نوجوانان، با یک شیوه موثر کلاس داری، ممکن است تغییر کند که نتیجه آن می تواند یا به شکل ناسازگاری و یا به صورت علاقه به کلاس و درس، خود را نشان دهد. به همین دلیل است که کارشناسان ، تاکید دارند ، کلاس درس ، فارغ از درس ها و محتوایی که  آموزش داده می شود ، خود به تنهایی هم می تواند پیشگیرانه باشد. به همین دلیل ، در توصیه های پیشگیری ، پروژه هایی را پیشنهاد می دهند که در قالب آن ، به معلمان و مربیان توصیه می شود که در کنار درس های رسمی ، در مورد انضباط ، سازگاری با کلاس درس و مهارت های اجتماعی با دانش آموزان تمرین شود.

6) مهارت های ارتباط موثر با دانش آموزان را تقویت کنیم. دانش آموز ، بعنوان کودک یا نوجوان ، به تناسب ویژگی های سنی و به اقتضای دوره رشدی خود ، دارای ویژگی ها و خصوصیات روانی اجتماعی که شناخت این ویژگی ها ، چه بصورت فردی و چه بصورت مشترک با سایر کودکان و نوجوانان می تواند در برقراری یک تعامل و ارتباط موثر با آنان ، از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد.

7) تغییرات خلقی و رفتاری دانش آموزان را شناسایی کنیم. در مدرسه و کلاس درس ، بدلیل ارتباط مستمری که با دانش آموزان داریم ، چند دسته از تغییرات را می توانیم مشاهده و رصد کنیم.

(1) تغییراتی که مرتبط  با ویژگی های دوره رشدی دانش آموزان، بعنوان کودک و نوجوان در حال رشد می باشد که همراه با تغییرات خلقی و رفتاری متاثر از این دوره سنی می باشد.

(2) تغییراتی که متاثر از خصوصیات فردی و یا عوامل تاثیرگذار روانی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی است.

(3) تغییراتی که بدلیل گرایش مخاطره آمیز فرد رخ می دهد. در مورد هر یک از این تغییرات، نقش فعالانه ما می تواند از بروز رفتارهای پرخطر، بویژه فوریت های اجتماعی در بین دانش آموزان ، پیشگیری نماید.

8) هر یک از ما می تواند یک « مددکار اجتماعی » باشد. سرانجام این که ، هر یک از ما می تواند همچون یک « مددکار اجتماعی » برای دانش آموزان باشد. منظور از « مددکاری اجتماعی» در مدرسه ، به دو معنا می تواند باشد.

(1) یاریگری و مددکاری دانش آموزان ، با هدف کمک به شناسایی و حل مشکلات و مسائل آنان

(2) شناسایی و غربالگری رفتارهای مخاطره آمیز دانش آموزان، مداخله مختصر در این رفتارها و همکاری برای ارجاع این دسته از دانش آموزان برای دریافت خدمات مورد نیاز درمان و مددکاری. به خاطر داشته باشیم که هر یک از این دو رویکرد، جدای از تاثیری که بر سرنوشت تحصیلی و تربیتی دانش آموزان دارد، در مواردی می تواند منجر به نجات جان آنان نیز شود.

مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش